Με την Καθαρά Δευτέρα ξεκινά η Σαρακοστή για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα σημαίνει το τέλος των Αποκριών.
Ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί «καθαρίζονται» πνευματικά και σωματικά. Είναι μέρα νηστείας αλλά και μέρα αργίας για τους Χριστιανούς. Η νηστεία διαρκεί για 40 μέρες, όσες ήταν και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο. Εορτάζεται 48 ημέρες πριν την Κυριακή της Ανάστασης του Χριστού, το χριστιανικό Πάσχα.
Κούλουμα
Με την ονομασία Κούλουμα χαρακτηρίζεται ο υπαίθριος πανηγυρισμός της Καθαράς Δευτέρας. Δεν έχει εξακριβωθεί η αρχαία προέλευση της εορτής αυτής. Που αποτελεί θρησκευτική εορτή κατά την οποία εορτάζεται η αμέσως μετά την Αποκριά έναρξη της Τεσσαρακοστής. Οι εορτάζοντες τα Κούλουμα τρώνε άζυμο άρτο (λαγάνα), ενώ καταναλώνουν κυρίως νηστίσιμα φαγητά. Τα λεγόμενα σαρακοστιανά όπως π.χ. ταραμά, ταραμοσαλάτα, θαλασσινά, ελιές, κρεμμύδια, διάφορα λαχανικά, χαλβά κ.ά
Πανελλήνια
Η γιορτή αυτή είναι πανελλήνια και κατ’ άλλους έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ κατ’ άλλους βυζαντινή. Στην Κωνσταντινούπολη εορταζόταν έντονα από πλήθος κόσμου που συνέρρεε σε έναν από τους επτά λόφους της πόλης. Και συγκεκριμένα σ’ εκείνον του ελληνικότατου οικισμού των «Ταταούλων».
Στην Αθήνα, από πολλές δεκαετίες προ του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα Κούλουμα εορτάζονταν στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου. Όπου οι Αθηναίοι τρωγόπιναν καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν υπό τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες, είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς υπό τους ήχους λατέρνας. Το σούρουπο όλοι οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν λαμπρό χορό – κυρίως τσάμικο – γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός παρουσία των Βασιλέων και πλήθους κόσμου.
Σήμερα, τα Κούλουμα εορτάζονται σχεδόν σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας μαζί με το κύριο της ημέρας έθιμο του πετάγματος του χαρταετού. Ειδικότερα στην Αθήνα, με την ιστορική συνέχεια της παρουσίας του ανώτατου άρχοντα, τονίζεται ιδιαίτερα η λαογραφική αξία του εθίμου αυτού στο Λόφο του Φιλοπάππου.
Έθιμα ανά την Ελλάδα
Η ημέρα της Καθαράς Δευτέρας, γιορτάζεται έντονα σε όλη την Ελλάδα, με διάφορα έθιμα και αποτελεί επίσημη αργία.
Συνηθίζεται πανελλαδικά να τρώγεται λαγάνα, δηλαδή άζυμο ψωμί που παρασκευάζεται μόνο εκείνη τη μέρα, ταραμάς, χαλβάς, θαλασσινά, λαχανικά, ελιές και φασολάδα χωρίς λάδι.
Κύρια έθιμα στην Ελλάδα
Κύρια έθιμα σε όλη την Ελλάδα είναι το πέταγμα του χαρταετού, αλλά και το λεγόμενο Γαϊτανάκι, έθιμο που έφεραν από την Μικρά Ασία οι πρόσφυγες.
Η έντονη αθυροστομία και η καυστική σάτιρα είναι από τα χαρακτηριστικά της Καθαράς Δευτέρας σε πολλούς εορτασμούς της ανά την επικράτεια:
Στα Μεστά και στους Ολύμπους της Χίου, αναβιώνει το Έθιμο του Αγά με τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία, όπου σε ένα θεατρικό ο Αγάς ως δικαστής, καταδικάζει με χιούμορ τους θεατές.
Άλλο έθιμο με ρίζες στην Τουρκοκρατία είναι εκείνο της μεταμφίεσης κάποιου κατοίκου της Αλεξανδρούπολης σε Μπέη και της περιφοράς του στην πόλη μοιράζοντας ευχές.
Οι κάτοικοι του Πόρου καθαρίζουν τα μαγειρικά σκευάσματά τους από τα λίπη των κρεάτων που καταναλώθηκαν τις Απόκριες σε ένα έθιμο που αποκαλείται ξάρτυσμα.
Σε ορισμένα χωριά της Κέρκυρας λαμβάνει μέρος ο Χορός των Παπάδων όπου οι Ιερείς στήνουν χορό που ακολουθείται από τους γέροντες.
Στην Νέδουσα οι αγρότες προσκαλούν την ευημερία με το αγροτικό καρναβάλι τους.
Έθιμα
Οι Μουτζούρηδες στο Πολύσιτο Βιστωνίδας, μουτζουρώνουν με κάπνα τους επισκέπτες του χωριού.
Ο Αλευροπόλεμος στο Γαλαξίδι, είναι ένα έθιμο που διατηρείται από το 1801. Εκείνα τα χρόνια, παρόλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό την τουρκική κατοχή. Όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Αποκριές για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άντρες. Φορούσαν μάσκες ή απλώς έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο. Στη συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα.
Βλάχικος Γάμος στη Θήβα. Είναι ένα έθιμο που φθάνει στις μέρες μας περίπου από το 1830. Μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών. Οι Βλάχοι. Δηλαδή οι τσοπάνηδες από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη. Εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα. Το θέαμα είναι έξοχο, η γαμήλια πομπή πολύχρωμη, η μουσική που τη συνοδεύει (πίπιζες, νταούλια κ.ά.) εξαιρετικά ζωντανή.
Του Κουτρούλη ο Γάμος στη Μεθώνη Μεσσηνίας. Καρναβαλίστικος γάμος, που κρατάει από τον 14ο αιώνα. Στις μέρες μας, το ζευγάρι των νεονύμφων είναι δύο άντρες, που μαζί με τους συγγενείς πηγαίνουν στην πλατεία. Όπου γίνεται ο γάμος με παπά και με κουμπάρο. Διαβάζεται το προικοσύμφωνο και ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.
Στη Μεσσήνη Μεσσηνίας γίνεται η αναπαράσταση της εκτέλεσης μιας γερόντισσας, της γριάς Συκούς, που κατά την παράδοση, κρεμάστηκε στη θέση Κρεμάλα της πόλης. Με εντολή του Ιμπραήμ Πασά, επειδή είχε το θάρρος, εξηγώντας του ένα όνειρο που είχε δει. Να του πει ότι η εκστρατεία του και ο ίδιος θα είχαν οικτρό τέλος από την αντίδραση και το σθένος των επαναστατημένων Ελλήνων. Μετά την αναπαράσταση, μπορεί κάθε επισκέπτης να “κρεμαστεί” από τους ψευτοδήμιους της κρεμάλας. Το απόγευμα της Καθαράς Δευτέρας γίνεται η παρέλαση με μαζορέτες, άρματα, μεταμφιεσμένους μικρούς και μεγάλους και χορευτικά συγκροτήματα.
Μπουρανί στον Τύρναβο. Μπουρανί είναι μία χορτόσουπα δίχως λάδι, γύρω από την προετοιμασία της οποίας στήνεται ολόκληρο το σκηνικό του παιχνιδιού με φαλλικά σύμβολα και τολμηρά πειράγματα από τους μπουρανίδες.
Στην Κάρπαθο λειτουργεί το Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων. Κάποιοι κάνουν άσχημες χειρονομίες σε κάποιους άλλους και συλλαμβάνονται από τους Τζαφιέδες (χωροφύλακες) για να οδηγηθούν στο Δικαστήριο, που το αποτελούν οι σεβάσμιοι του νησιού. Τα αυτοσχέδια αστεία και τα γέλια ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.
Στις κοινότητες Ποταμιά, Καλόξιδο και Λιβάδια της Νάξου οι κάτοικοι ντύνονται Κορδελάτοι ή Λεβέντες. Οι Κορδελάτοι είναι φουστανελοφόροι και η δεύτερη ονομασία τους Λεβέντες αποδίδεται στους πειρατές. Από κοντά τους ακολουθούν και οι ληστές, οι Σπαραρατόροι, που αρπάζουν τις κοπέλες για να τις βάλουν με το ζόρι στο χορό και στο γλέντι, που κρατάει ως το πρωί.
Στα χωριά Μέρωνα και Μελιδόνια του Ρεθύμνου αναβιώνουν έθιμα όπως το κλέψιμο της νύφης. Ο Καντής, το μουντζούρωμα, τα οποία, σε συνδυασμό με το καλό κρασί και τους ήχους της λύρας, αποτελούν μια μοναδική εμπειρία.
Στη Σκύρο, σχεδόν όλοι οι κάτοικοι με παραδοσιακές ενδυμασίες κατεβαίνουν στην πλατεία του νησιού, όπου χορεύουν και τραγουδούν τοπικούς σκοπούς.
Στον Αρχάγγελο της Ρόδου οι εκδηλώσεις της Καθαράς Δευτέρας κορυφώνονται με τα «μουζώματα» και τα «αλευρώματα». Παράλληλα με το γλέντι, τις μεταμφιέσεις και την σάτιρα. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού και οι επισκέπτες είναι υποχρεωτικό να βάψουν μαύρα τα πρόσωπά τους και να κυκλοφορούν έτσι όλη τη διάρκεια της Καθαρής Δευτέρας. Όσοι δεν το κάνουν μόνοι τους υποχρεώνονται να το κάνουν, έστω και με το ζόρι, ενώ την ίδια τύχη έχουν και οι επισκέπτες του χωριού.
Στα Μεγάλα Καλύβια, του νομού Τρικάλων, κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα και για παραπάνω από έναν αιώνα γίνεται αναπαράσταση του παραδοσιακού καραγκούνικου γάμου. Παρουσιάζεται όλη η ιεροτελεστία του γάμου ενός καραγκούνικου ζευγαριού, όπως αυτός γινόταν μέχρι και τη δεκαετία του 1960-70 στα Μεγάλα Καλύβια και σε όλα τα καραγκουνοχώρια της Δυτικής Θεσσαλίας.
Στον Πεντάλοφο Κοζάνης, οι ντόπιοι δεν πετούν χαρταετό την Καθαρά Δευτέρα, αλλά αυτοσχέδια, μικρά αερόστατα που έχουν κατασκευάσει οι ίδιοι. Πρόκειται για χάρτινες πολύχρωμες κυλινδρικές κατασκευές, με τη μεγαλύτερη να φθάνει στο 1,70 ύψος, ανοικτές από τη μία πλευρά, όπου ένα κομμάτι πανί βρεγμένο με εύφλεκτο υλικό βρίσκεται δεμένο στο κέντρο της οπής του αερόστατου.
Ο δεξιοτέχνης κατασκευαστής βάζει φωτιά στο πανί κι ένα λεπτό αργότερα, το αερόστατο αρχίζει να παίρνει ύψος. Εάν ο καιρός δεν είναι βροχερός, δεκάδες αυτοσχέδια πολύχρωμα αερόστατα από κάθε μέγεθος και τεχνοτροπία σκεπάζουν τον ουρανό της ορεινής κοινότητας, διασκεδάζοντας όχι μόνο τους μικρούς που μαθαίνουν, αλλά και τους δεκάδες επισκέπτες της περιοχής.
Στη Βόνιτσα, αναβιώνει κάθε χρόνο, την Καθαρά Δευτέρα, το έθιμο του Γληγοράκη. Η επικρατέστερη άποψη για την προέλευση του εθίμου είναι αυτή που θέλει τον Γληγοράκη ψαρά, ο οποίος αρνήθηκε τη θάλασσα και αναζήτησε την τύχη του στη στεριά. Όμως, η θάλασσα τον εκδικήθηκε και τον έστειλε στα ξένα, να ταλαιπωρείται και να μην μπορεί να βρει μία σταθερή δουλειά.
Έτσι, λοιπόν, κάθε χρόνο, οι ψαράδες θυμούνται τον ψαρά, τον Γληγοράκη. Αφού πρώτα μασκαρευτούν από το Σάββατο της Τυρινής έως την Καθαρά Δευτέρα «βλέπουν» τον Γληγοράκη να έρχεται όπως τότε, που τον έφεραν στα χέρια, για να τον πάνε στο κοιμητήριο της ψαράδικης συνοικίας.
Το έθιμο της Καμήλας αναβιώνει στο χωριό Κάινα του δήμου Αποκορώνου στην Κρήτη. Στην αναβίωση του εθίμου συμμετέχουν οι κάτοικοι του χωριού, που αρχίζουν από νωρίς το πρωί τις ετοιμασίες για την κατασκευή της καμήλας, αλλά και του μουτζουρώματος. Τα παιδιά μαζεύονται σ’ ένα σπίτι και βοηθούν το ένα το άλλο για να φτιάξουν τις πρωτότυπες στολές. Η Καμήλα είναι ένα Διονυσιακό έθιμο και πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα.
Στη συνοικία Νέα Μαγνησία της Λαμίας αναβιώνει ο Νεομαγνησιώτικος Γάμος. Ο Νεομαγνησιώτικος γάμος κάθε Καθαρή Δευτέρα περιγράφει όμορφα, μέσα από φανταστικούς κι εύθυμους, ως επί το πλείστον, διαλόγους, αυτή τη νέα πραγματικότητα. Περιγράφει, δηλαδή, την αρνητική αρχικά υποδοχή των Μικρασιατών από τους ντόπιους, τους γάμους Μικρασιατών και ντόπιων, το μπόλιασμα και τη συμπόρευσή τους. Σε κάποιες σκηνές βέβαια κάνει ένα γρήγορο πέρασμα στη σύγχρονη πραγματικότητα, με πολιτική σάτιρα.