Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου: Η ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας

Το Φεβρουάριο του 1959 η Μεγάλη Βρετανία, η Ελλάδα, η Τουρκία, καθώς και η ελληνοκυπριακή και τουρκοκυπριακή κοινότητα υπέγραψαν τις Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου, με τις οποίες ιδρύθηκε το ανεξάρτητο από τη βρετανική κυριαρχία, Κυπριακό κράτος.

Τη συμφωνία της Ζυρίχης υπέγραψαν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο Αντνάν Μεντερές (τότε πρωθυπουργός της Τουρκίας) στο ξενοδοχείο «Ντόλτερ» της Ζυρίχης στις 11 Φεβρουαρίου του 1959. Οκτώ μέρες μετά ακολούθησε η συμφωνία του Λονδίνου, στην οποία εκτός από τον Έλληνα και τον Τούρκο πρωθυπουργό συμμετείχε και ο Βρετανός Χάρολντ Μακμίλαν, ενώ ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ’ και ο αντιπρόεδρος Φαζίλ Κιουτσούκ, είχαν ήδη προχωρήσει στην υπογραφή κάποιων συνημμένων κειμένων, αφού είχαν ενημερωθεί για το περιεχόμενο και των δύο συμφωνιών.

Όσα προηγήθηκαν πριν τις Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου

Δύο μήνες πριν υπογραφούν οι Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί αυτή την εξέλιξη, αφού τα γεγονότα που είχαν προηγηθεί έκαναν το Κυπριακό ζήτημα να μοιάζει ανεπίλυτο. Συγκεκριμένα, οι διακοινοτικές ταραχές της Κύπρου, το βρετανικό διχοτομικό σχέδιο Μακμίλαν που εφαρμόστηκε μονομερώς από την Τουρκία, το γεγονός ότι ο Μακάριος τέθηκε υπέρ της ανεξαρτησίας και το αίτημα της Ελλάδας στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ για ανεξαρτησία της Κύπρου (το οποίο απορρίφθηκε τελικά λόγω παρέμβασης των ΗΠΑ) δημιούργησαν μία τεταμένη κατάσταση.

Η δεδομένη χρονική στιγμή ήταν δύσκολη τόσο για την ελληνική πλευρά, η οποία αντιμετώπιζε δυσκολίες σε σχέση με τους στρατηγικούς της στόχους, όσο και για την Τουρκία, η οποία μετά την κατάρρευση του ιρακινού καθεστώτος το καλοκαίρι του 1958 έπρεπε να δημιουργήσει άμεσα νέες συμμαχίες στην περιοχή. Ως αποτέλεσμα, για να αποφύγει η Τουρκία την απομόνωση της, αποφάσισε να στραφεί με φιλική διάθεση προς την Αθήνα και να μην συνεχίσει την αδιάλλακτη στάση της ως προς το Κυπριακό ζήτημα. Η πρώτη προσέγγιση της Τουρκίας προς την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, και στη συνέχεια στο Παρίσι με συνομιλίες μεταξύ του Ευάγγελου Αβέρωφ και του Φατίν Ζορλού (τότε υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Τουρκίας αντίστοιχα) σχετικά με το θέμα της Κύπρου. Οι Βρετανοί από την άλλη, με δισταγμό μεν, συμφωνήσαν ότι θα δέχονταν μια ελληνοτουρκική συμφωνία.

Αθήνα και Άγκυρα στην Ζυρίχη

Στις αρχές Φεβρουαρίου Αθήνα και Άγκυρα ανακοίνωσαν τη σύγκληση συνάντησης κορυφής στη Ζυρίχη. Η διάσκεψη, η οποία άρχισε στις 5 Φεβρουαρίου και διήρκεσε έξι μέρες, ήταν καθαρά ελληνοτουρκική, ενώ η Κυπριακή πλευρά απουσίαζε. Στην εν λόγω συνάντηση μετείχαν μόνο οι πρωθυπουργοί και οι υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Τουρκίας.

Το σημαντικότερο ζήτημα στην διάσκεψη ήταν η απαίτηση των Τούρκων για πολυάριθμη στρατιωτική παρουσία στο νησί. Η ελληνική πλευρά, αντιθέτως, φαινόταν πρόθυμη να δεχτεί την ύπαρξη έως και 100 τούρκων στρατιωτών. Το θέμα επιλύθηκε τελικά μέσω της παρέμβασης των δύο πρωθυπουργών, έπειτα από την οποία συμφωνήθηκε η παρουσία 950 Ελλήνων και 650 Τούρκων στρατιωτικών.

Έπειτα συζητήθηκε το ζήτημα του πολιτεύματος. Η Τουρκία επιθυμούσε ομοσπονδία, ενώ η Ελλάδα τόνιζε πως αυτό μπορούσε να οδηγήσει στην διχοτόμηση. Το πολίτευμα που αποφασίστηκε τελικά ήταν η προεδρευόμενη δημοκρατία, με Έλληνα πρόεδρο και τούρκο αντιπρόεδρο. Στον τελευταίο παραχωρήθηκε επίσης δικαίωμα βέτο για ζητήματα που αφορούσαν στην άμυνα, την εξωτερική πολιτική και αλλού.

Το κοινοβούλιο και η δημόσια διοίκηση προβλεπόταν να έχουν αναλογία Ελλήνων και Τούρκων 70-30%. Σε περίπτωση συγκρούσεων, τη λύση θα έδινε το Ανώτατο Δικαστήριο, το οποίο θα αποτελούνταν από 3 δικαστές, έναν Έλληνα, ένα Τούρκο και έναν ουδέτερο.

Υπήρξαν, επίσης, άλλες δύο συμφωνίες με συνταγματική ισχύ, η «συνθήκη Εγγύησης» και η «συνθήκη Συμμαχίας». Σε αυτές προστέθηκε και η μυστική «συμφωνία κυριών 5 σημείων» μεταξύ Κ. Καραμανλή και Α. Μεντερέ, η οποία προέβλεπε: την ένταξη της Κύπρου στον ΝΑΤΟ, την άσκηση επιρροής για να τεθεί εκτός νόμου το κομμουνιστικό κόμμα που μέχρι εκείνη την στιγμή ήταν ακόμη παράνομο, τον διορισμό του πρώτου στρατιωτικού διοικητή με κλήρο και την κήρυξη γενικής αμνηστίας.

Το περιεχόμενο της συμφωνίας της Ζυρίχης

Πιο συγκεκριμένα η συμφωνία της Ζυρίχη; περιελάμβανε τα εξής σημεία:

Πολίτευμα: Προεδρευόμενη δημοκρατία με Έλληνα πρόεδρο και Τούρκο αντιπρόεδρο, οι οποίοι εκτελούν θητεία διάρκειας πέντε ετών και εκλέγονται από την ελληνική και την τουρκική κοινότητα αντίστοιχα. Ο αντιπρόεδρος διατηρεί δικαίωμα αρνησικυρίας (Βέτο) σε ζητήματα που αφορούν στην εσωτερική ασφάλεια, την εξωτερική πολιτική και την άμυνα του κράτους.

Βουλή των αντιπροσώπων: Δημιουργούνται μία ελληνική και μία τουρκική Κοινοτική Συνέλευση και μία ενιαία Βουλή Αντιπροσώπων, το 70% της οποίας αποτελείται από Έλληνες, ενώ το υπόλοιπο 30%  από Τούρκους. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με απλή πλειοψηφία, εκτός ότι αφορούσε σε θέματα νομοθεσίας δήμων και φορολογικών νομοσχεδίων. Σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν απαραίτητη χωριστή πλειοψηφία.

Υπουργικό Συμβούλιο: Αποτελείται από επτά Έλληνες και τρεις Τούρκους, ενώ σε ένα από τα υπουργεία Άμυνας, Εξωτερικών ή Οικονομικών έπρεπε υποχρεωτικά να ορίζεται Τούρκος υπουργός.

Δημόσια διοίκηση: Και για τη συμμετοχή στη δημόσια διοίκηση τηρείται η αναλογία 70% Έλληνες και 30% Τούρκοι.

Στρατός: Ο στρατός της Κύπρου αποφασίστηκε να αποτελείται κατά 60% από Έλληνες και κατά 40% από Τούρκους.

Δικαστική εξουσία: Δημιουργία Ανωτάτου και του Συνταγματικού δικαστηρίου.

Δημοτική αυτοδιοίκηση: Δημιουργία Ελληνικών και Τουρκικών δήμων σε πέντε μεγάλες πόλεις της Κύπρου.

Η συνάντηση στην Αθήνα και η απόφαση για υπογραφή των συνθηκών από τον Μακάριο

Μετά την επιστροφή των δύο αποστολών στις χώρες τους στις 11 Φεβρουαρίου 1959, οι Αβέρωφ και Ζορλού ταξίδεψαν στο Λονδίνο για την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων. Ταυτόχρονα, ο Μακάριος ενημερώθηκε για τη συμφωνία από τον Έλληνα πρωθυπουργό.

Ο Μακάριος εξέφρασε την ευχαρίστησή του για τη συμφωνία μέσω μιας επιστολής που έστειλε στις 12 Φεβρουαρίου στον Γρίβα τονίζοντας πως δεν θα μπορούσαν να πετύχουν καλύτερη λύση. Ο ίδιος όμως ο Γρίβας δεν μπορούσε να πάρει θέση, εφόσον δεν ήξερε τι ακριβώς γινόταν. Παράλληλα, ο Μακάριος άρχισε να εκφράζει αμφιβολίες για τις συμφωνίες, επηρεασμένος ίσως από τους εκπροσώπους του ΑΚΕΛ, οι οποίοι τον παρότρυναν να τις απορρίψει. Ο Καραμανλής, καθώς ήταν υπέρ των συμφωνιών, έστειλε τον διπλωμάτη Μπίτσιο, ώστε να τον πείσει και να μην αρνηθεί να υπογράψει την συμφωνία. Το βράδυ της ίδιας μέρας Μακάριος και Καραμανλής συναντήθηκαν και ο αρχιεπίσκοπος εξέφρασε την ανησυχία του σχετικά με τα επεμβατικά δικαιώματα. Ο Καραμανλής, όμως, τον διαβεβαίωσε πως δεν θα ύπαρξει καμία παρέμβαση εκτός και αν ο ίδιος κάνει τραγικά λάθη.

Στις 13 Φεβρουαρίου σε μια εκτενή συνάντηση του αρχιεπισκόπου με τους εκπροσώπους των Ελληνοκυπρίων που πραγματοποιήθηκε στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία» της Αθήνας, αποφασίστηκε να υπογράφουν τελικά οι συμφωνίες. Ο Αρχιεπίσκοπος εξέφρασε παράλληλα την ελπίδα ότι θα είχε τη δυνατότητα να συζητήσει κάποια σημεία των συμφωνιών με τον ηγέτη των Τουρκοκυπρίων, Φαζίλ Κουτσιούκ, πράγμα που – όπως θα δούμε παρακάτω – δεν έγινε ποτέ.

Η Συνθήκη του Λονδίνου

Η διάσκεψη στο «Lancaster House» στο Λονδίνο ξεκίνησε στις 17 Φεβρουαρίου 1959. Η Μεγάλη Βρετανία αποδέχθηκε τις συμφωνίες της Ζυρίχης, θέτοντας ως όρο τη διατήρηση της πλήρους κυριαρχίας της στις δύο στρατιωτικές βάσεις στο Ακρωτήρι και τη Δεκέλεια. Αντίστοιχα, οι υπουργοί Εξωτερικών της Ελλάδας και της Τουρκίας δήλωσαν ότι αποδέχονταν τις συμφωνίες.

Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, από την άλλη, εξέφρασε τις αμφιβολίες του δήλωνοντας ότι θα μπορούσε να δεχτεί τις συμφωνίες ως βάση συζήτησης, χωρίς όμως να αποδεχτεί όλες τις διατάξεις της Ζυρίχης ασυζήτητι. Τόνισε, επίσης, την ανάγκη να γίνει αναθεώρηση σε κάποια σημεία της συμφωνίας. Κατέθεσε μάλιστα αίτημα, ώστε να του δοθεί η δυνατότητα να συζητήσει κάποια από αυτά ιδιαιτέρως με τους Τουρκοκυπρίους εκπροσώπους. Ωστόσο, το αίτημα του απορρίφθηκε.

Τελικά, στις 19 Φεβρουαρίου του 1959 ο Μακάριος υπέγραψε τις συμφωνίες κάτω από δραματικές συνθήκες. Έπειτα, οι πρωθυπουργοί Καραμανλής και Μακμίλαν, επισκέφθηκαν τον Τούρκο πρωθυπουργό Μεντερέ στο νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν, λόγω ενός αεροπορικού ατυχήματος που είχε κατά την προσγείωση του στο Λονδίνο. Εκεί υπεγράφη από τους τρεις τους το τελικό κείμενο των συμφωνιών.

Ευχή ή Κατάρα…

Μετά τις Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου κυρήχθηκε η δημιουργία της ανεξάρτητης Κυπριακής Δημοκρατίας στις 16 Αυγούστου 1960. Η ένωση με την Ελλάδα, η οποία αποτελούσε στόχο των Ελληνοκυπρίων και υπήρξε η αιτία για τον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ το 1955, δεν κατέστη τελικά δυνατή. Παρ’ όλα αυτά, για πρώτη φορά μετά από αιώνες, δημιουργήθηκε μία ανεξάρτητη Κύπρος. Από το σημείο αυτό και έπειτα, ο χρόνος και η σύνεση των εμπλεκομένων χωρών έμελλε να αποδείξουν αν οι συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου θα αποτελούσαν τελικά ευχή ή κατάρα για την Κύπρο.