200 χρόνια Δημοκρατίας

Τα 200 χρόνια από την Επανάσταση που γιορτάζουμε φέτος σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες, είναι αφορμή για αναστοχασμό, κριτική σκέψη, αίσθημα ευθύνης προς τη θυσία χιλιάδων ανθρώπων και την «αποκοτιά» τους να πάρουνε όπλα σε στεριά και σε θάλασσα για να πετύχουν αυτό που φάνταζε ακατόρθωτο. Οι ιστορικοί έχουνε ακόμα μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης με το ρόλο τους να προκαλέσουν γόνιμες συζητήσεις. Πώς προσεγγίζουμε όμως την ιστορία της επανάστασης πέρα από στερεότυπα, μύθους, ήρωες και (λίγες) ηρωίδες, όπως αναφέρονται στα εγχειρίδια σχολικής ιστορίας και σε εύπεπτα δημοσιεύματα; Όπως είπε σε μια επετειακή εκπομπή του για την επανάσταση ο Φρέντυ Γερμανός το 1981, 150 χρόνια από τη δολοφονία του Καποδίστρια, αν τα αγάλματα των ηρώων του 1821 που κοσμούν το Πεδίο του Άρεως ζωντάνευαν, θα ορμάγανε να σφαχτούν με τα άλλα μισά. Οι «εμφύλιοι πόλεμοι» της επανάστασης είναι μία μόνο από τις πολύ ενδιαφέρουσες πτυχές της ιστορίας. Ας αναφέρω μερικά από τα θέματα που θα ήταν χρήσιμο να ενσωματωθούν και στα σχολικά εγχειρίδια και έχουν αναφορά και προέλευση στις «κατακτήσεις» της ελληνικής ιστοριογραφίας ή μάλλον της ιστοριογραφίας της νεότερης Ελλάδας όπως υπηρετείται από Έλληνες αλλά και λίγους ξένους ιστορικούς.

Ένα πρώτο θέμα είναι η ίδια η ιστορία της επανάστασης, όπως πλέον ερευνάται από περισσότερους ιστορικούς, σε αντίθεση με παλιότερα, όταν η τελματωμένη, ιδεολογικά εθνικιστική και προπαγανδιστική ιστορία της επανάστασης ως εθνικής μυθολογίας κυριάρχησε από τη δεκαετία του 1950 και μετά και κορυφώθηκε στη διάρκεια της δικτατορίας. Αυτή η στάση και κακοποίηση της ιστορίας της επανάστασης  λειτούργησε αποτρεπτικά για τους περισσότερους ιστορικούς, με λίγες εξαιρέσεις. Είναι το παράδοξο της απουσίας, όπως το ονόμασε ο Σπύρος Ασδραχάς, όταν μια νέα γενιά ιστορικών ερχόταν στο προσκήνιο αλλά για τους παραπάνω λόγους και μια συνεχιζόμενη διάσταση μεταξύ «αριστερής» και «δεξιάς» ιστοριογραφίας της επανάστασης, η νέα γενιών ιστορικών επέλεξε ασχοληθεί κυρίως με την περίοδο της νεότερης ιστορίας μετά την Επανάσταση και ιδίως με τη δεκαετία του 1940. Πλέον, και χάρη στη συγκυρία της επετείου των 200 χρόνων έχουμε μια σειρά από μελέτες και θα έχουμε και πολύ περισσότερες στο αμέσως επόμενο διάστημα που αναδεικνύουν πτυχές όπως: η ιστορία των πρωταγωνιστών της επανάστασης όχι ως ηρώων αλλά ως ανθρώπων καθημερινών με ελαττώματα, αμφιβολίες, διλήμματα, που βρέθηκαν σε στιγμές που έπρεπε να πάρουν δύσκολες αποφάσεις. Ένα δεύτερο θέμα είναι η κινητικότητα χιλιάδων ανθρώπων σε ένα διάστημα από το 1821 έως το 1828, είτε ως μαχητές / αγωνιστές της επανάστασης, είτε ως πρόσφυγες είτε και τα δύο, είτε ως σκλάβοι που πουλήθηκαν μετά από την καταστροφή του τόπου τους, κυρίως από τα Οθωμανικά / Αιγυπτιακά στρατεύματα, αλλά και από τους επαναστατημένους Έλληνες οι οποίοι και αυτοί, σε μικρότερο βαθμό βέβαια, εμπορεύονταν ανθρώπους, όσους μουσουλμάνους επέζησαν της επανάστασης. Πολλοί από τους πρωταγωνιστές της επανάστασης σε περιοχές όπου ο αγώνας καταπνίγηκε (Μακεδονία, νησιά του Αιγαίου, Κρήτη) έφυγαν σε πολλές περιπτώσεις με τις οικογένειές τους και βρήκαν καταφύγιο στις περιοχές που έλεγχε η προσωρινή κυβέρνηση (όπως ονομάστηκε αρχικά) και αργότερα η διακυβέρνηση του Καποδίστρια, που φρόντισε ιδιαίτερα την περίθαλψη των προσφύγων και άφησε παρακαταθήκη για την μόνιμη εγκατάστασή τους και τη βοήθεια που τους προσέφερε το Οθωνικό κράτος να αντιμετωπίσουν τα βιοποριστικά τους ζητήματα.

Ένα τρίτο θέμα που συνδέεται με το ζήτημα της «τύχης» των αγωνιστών μετά την επανάσταση είναι η υπόσχεση και σε κάποιο βαθμό υλοποίηση των προσωρινών κυβερνήσεων και στη συνέχεια του Καποδίστρια και του Οθωνικού κράτους να χορηγήσεις συντάξεις και βοηθήματα στους απόμαχους αγωνιστές και τις οικογένειές τους. Αυτό ξεκίνησε ως υπόσχεση της προσωρινής κυβέρνησης και μάλιστα ως άρθρο στο πρώτο σύνταγμα (της Επιδαύρου, το 1822) για φροντίδα των αγωνιστών και των οικογενειών τους από την Ύδρα, τα Ψαρά και τις Σπέτσες, τα νησιά που προσέφεραν πολύ περισσότερα από τα πλοία των καραβοκυραίων, αλλά και χρήματα και κυρίως τις ίδιες τους τις ζωές στον αγώνα. Όπως φαίνεται από πηγές τις εποχής τα δύο νησιά, Ύδρα και Σπέτσες είχαν πολλά θύματα. Σύντομα το μέτρο της φροντίδας με συντάξεις και βοηθήματα επεκτάθηκε και σε αγωνιστές από πολλά άλλα μέρη, κάποια μάλιστα έξω από τα όρια της επικράτειας που αποτέλεσε το πρώτο ελληνικό κράτος.

Αυτό είναι ένα από τα πολλά ριζοσπαστικά στοιχεία της επανάστασης. Η διαμόρφωση δηλαδή – ήδη κατά τη διάρκεια της επανάστασης και όχι μετά το τέλος της - ενός φιλελεύθερου κράτους που δίνει δικαιώματα στους πολίτες, και δίνοντάς τους το δικαίωμα να διεκδικήσουν σχέσεις ισότητας μεταξύ τους και προς τη διοίκηση, όπως εξάλλου υποσχόταν το ίδιο το σύνταγμα. Πρόκειται δηλαδή για τη διαμόρφωση μιας πολιτικής ταυτότητας, για δημιουργία πολιτών, όχι υποτελών σε μια αυτοκρατορία ή έναν ηγεμόνα. Είναι επομένως απαραίτητο να δούμε πέρα από το παλιό δίλημμα «εθνική ή κοινωνική επανάσταση» και να κατανοήσουμε ότι η πραγματική επανάσταση του 1821 είναι πολιτική. Αυτή είναι η νέα συνθήκη που φέρνει η επανάσταση, χωρίς να παραγνωρίζουμε πώς τελικά κατέληξε ως μοναρχία. Ακόμα και τότε όμως η πολιτική δημοκρατική επανάσταση που έφερε ο ξεσηκωμός του 1821 ήταν τόσο ισχυρή που λίγα χρόνια μετά, το 1844, ο απόλυτος και «ελέω Θεού» μονάρχης αναγκάστηκε να παραχωρήσει το σύνταγμα που μεγάλο μέρος του λαού επιθυμούσε. Για σήμερα όμως ας μείνουμε στην επέτειο και στη σημασία της.