Τρεις του Σεπτέμβρη 1843

γράφει ο Πλάτων Ρούτης

Τρεις του Σεπτέμβρη μανάδες γέροι και παιδιά

στα παραθύρια βγείτε και θωρείτε

τι φέρνουμε στο Βασιλιά

βαθιά γραμμένο στα χαρτιά

τρεις του Σεπτέμβρη μάνες γέροι και παιδιά.

Ήταν Στρατιώτες Καπεταναίοι και Λαϊκοί

όρκο σταύρωσαν πάνω στο σπαθί τους

η Λευτεριά να μη χαθεί

όρκο σταύρωσαν στο σπαθί

Καπεταναίοι Στρατιώτες Λαϊκοί.

Κι όπου φοβάται φωνή ν' ακούει απ' το Λαό

σ' έρημο τόπο ζει και βασιλεύει

κάστρο φυλάει ερημικό

έχει το φόβο φυλαχτό

όπου φωνή φοβάται ν' ακούει απ' το Λαό.

Ιάκωβος Καμπανέλλης.

Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ήταν μια εξέγερση του Ελληνικού Στρατού στην Αθήνα, υποστηριζόμενη από μεγάλα τμήματα του λαού, ενάντια στην αυταρχική κυριαρχία του Βασιλιά Όθωνα. Οι αντάρτες, με επικεφαλής τους πολεμιστές και ήρωες του 1821 απαίτησαν τη θέσπιση συντάγματος και την αποχώρηση των βαυαρικών αξιωματούχων που κυριάρχησαν στην κυβέρνηση. Η επανάσταση πέτυχε, εγκαινιάζοντας την περίοδο της συνταγματικής μοναρχίας και της καθολικής ψηφοφορίας στην Ελλάδα.

Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής επανάστασης του 1821 και ενώ είχαν απελευθερωθεί Ελληνικές περιοχές, οι Έλληνες επαναστάτες στις προσπάθειες τους να δημιουργήσουν ένα ενιαίο κράτος με νόμους είχαν περάσει μια σειρά από φιλελεύθερα και προοδευτικά συντάγματα στα οποία βασίστηκαν οι προσωρινές κυβερνήσεις μετά τον πόλεμο.  Ωστόσο, με την άφιξη του πρίγκιπα της Βαυαρίας Οθωνα ως βασιλιά, που στάλθηκε στην Ελλάδα από τους Άγγλους με την σύμφωνη γνώμη των Γάλλων και των Ρώσων και τελικά με την υπογραφή του βασιλιά Λουδοβίκου ιδρύθηκε η μοναρχία το 1832 και ο

ανήλικος Βαυβαρός πρίγκηπας Οθωνας ανακηρύχτηκε «Βασιλεύς της Ελλάδος».  

Για τα επόμενα 10 χρόνια, ο Οθωνας και οι κυρίως Βαυαρικοί αξιωματούχοι του θα κυβερνούσαν με αυταρχικό τρόπο, προκαλώντας μεγάλη δυσαρέσκεια μεταξύ ενός λαού που μόλις είχε απελευθερωθεί από την ξένη κυριαρχία.

Ο Βασιλιάς Όθωνας κυβέρνησε για περισσότερα από 10 χρόνια χωρίς συνταγματικούς περιορισμούς, αφού ακόμα και το «ηγεμονικό» Ελληνικό Σύνταγμα του 1832 δεν εφαρμόστηκε ποτέ.

Στις αρχές του 1843 μετά από πολλές δοκιμασίες του λαού είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για την εισαγωγή του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος στη χώρα μας, το οποίο προϋπόθετε την ύπαρξη Συντάγματος. Ήταν ένα αίτημα που είχε τεθεί από τα φιλελεύθερα στοιχεία του Αγγλικού και Γαλλικού Κόμματος ήδη από την εποχή του Καποδίστρια. Σύνταγμα ζητούσαν και οι παραγκωνισμένοι από τον Όθωνα πρόκριτοι και αγωνιστές του '21, που ανήκαν κυρίως στο Ρωσικό Κόμμα και ήθελαν μέσω των κοινοβουλευτικών διαδικασιών να ακουστεί και πάλι η φωνή τους. Η ιδέα του Συντάγματος έθελγε και τις λαϊκές μάζες, που είχαν μεν μια θολή εικόνα για το τι αυτό αντιπροσώπευε, αλλά πίστευαν ότι ήταν το αναγκαίο μέσο για να λυθούν τα οξυμένα προβλήματα.

Οι επαναστάτες απαιτούσαν συνεχώς να τερματιστεί αυτή η κατάσταση. Απαίτησαν από τους Βαυαρούς, πάνω απ 'όλα τον πολύ περιφρονητικό Ταγματάρχη Έσση, να φύγουν πίσω στη χώρα τους και να παραχωρηθεί ένα σύνταγμα. Δηλαδή να μπορεί ο λαός να εκλέγει τους πολιτικούς που θα τον αντιπροσωπεύσουν στη βουλή, ωστόσο , δεν αμφισβήτησαν τη μοναρχία ούτε την εξουσία του βασιλιά. Πράγματι, δεν ήθελαν να επιβάλουν ένα σύνταγμα, αλλά ζήτησαν από τον βασιλιά να τους δώσει ένα.

Την ίδια εποχή η Ελλάδα βρισκόταν κάτω από την πίεση των πιστωτών της και από την αρχή του χρόνου αδυνατούσε να εκπληρώσει τις δανειακές της υποχρεώσεις. Οι πιστωτές της εξασκούσαν μεγάλη  πίεση και της επέβαλαν μια δυσβάστακτη οικονομική συμφωνία («μνημόνιο» θα λέγαμε σήμερα), που περιλάμβανε μείωση των κρατικών δαπανών, περικοπές μισθών και απολύσεις δημοσίων υπαλλήλων, αθρόες αποστρατεύσεις αξιωματικών (όχι όμως και των Βαυαρών) και κλείσιμο πρεσβειών. Έτσι, διευρύνθηκε σημαντικά ο κύκλος των δυσαρεστημένων με το καθεστώς. Ο Όθωνας φαινόταν να μην ελέγχει την κατάσταση.

Είχε ήδη αρχίσει με κανόνες συνωμοσίας το κίνημα της τρεις του Σεπτέμβρη τριών ανθρώπων: του Κεφαλλονίτη αγωνιστή και διπλωμάτη Ανδρέα Μεταξά (Ρωσικό Κόμμα), που έφερε τον τίτλο του Κόμη, του Αιγιώτη αγωνιστή Ανδρέα Λόντου (Αγγλικό Κόμμα) και του στρατηγού Γιάννη Μακρυγιάννη (Γαλλικό Κόμμα). Αργότερα, μυήθηκαν και στρατιωτικοί, όπως ο συνταγματάρχης του Ιππικού Δημήτριος Καλλέργης, τον οποίο οι συνωμότες πέτυχαν να μεταθέσουν από το Ναύπλιο στην Αθήνα.

Το κίνημα εκδηλώθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 3ης Σεπτέμβρη 1843. Το πεζικό, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Δημήτρη  Καλλέργη και τον επαναστάτη καπετάνιο Γιάννη Μακρυγιάννη, συγκεντρώθηκαν στην πλατεία μπροστά από το παλάτι στην Αθήνα (σημερινή Βουλή). Τελικά ενώθηκε ο επαναστατημένος λαός της μικρής πρωτεύουσας με τον στρατό αλαλάζοντας «Ζήτω το Σύνταγμα». Η εξέγερση αρνήθηκε να διαλυθεί έως ότου ο βασιλιάς συμφώνησε να εκδώσει ένα σύνταγμα. Ο Βασιλιάς Όθωνας υποχώρησε στην πίεση και συμφώνησε στα αιτήματα του πλήθους. Πάντως, η βασίλισσα Αμαλία είχε φροντίσει προηγουμένως να ανακοινώσει στον σύζυγό της ότι οι επαναστάτες ζητούσαν Σύνταγμα και πολιτικές ελευθερίες. Τον συμβούλευσε, μάλιστα, να κάνει δεκτά τα αιτήματά τους. 

Τότε, ο βασιλιάς αναγκάσθηκε να εμφανισθεί από ένα παράθυρο των Ανακτόρων (το τέταρτο δεξιά των Προπυλαίων της Βουλής, πάνω από το (μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη) και να ανοίξει διάλογο με τον έφιππο Καλλέργη, ο οποίος του εξήγησε ότι λαός και στρατός απαιτούν την άμεση σύγκληση Εθνοσυνέλευσης για την κατάρτιση Συντάγματος. Ο βασιλιάς προσπάθησε να κερδίσει χρόνο και υποσχέθηκε την εκπλήρωση του αιτήματος την επομένη. Ο Καλλέργης ήταν ανένδοτος και ζήτησε την άμεση αποδοχή του αιτήματος, ενώ αξίωσε ακόμη την παραίτηση της δοτής κυβέρνησης και τον σχηματισμό κυβέρνησης που θα απολάμβανε την εμπιστοσύνης του λαού και την αποπομπή των Βαυαρών από τη δημόσια διοίκηση, εκτός των αποδεδειγμένα φιλελλήνων. (Αυτό το τετράγωνο μετονομάστηκε σε Πλατεία Συντάγματος προς τιμήν  των γεγονότων του Σεπτέμβρη 1843).

Τελικά εκείνη την ημέρα στις τρεις του Σεπτέμβρη 1843, η Ελλάδα μετά από πολλές προσπάθειες και εξεγέρσεις που έγιναν στα προηγούμενα χρόνια, απέκτησε το πρώτο της Σύνταγμα.  Από μία  απόλυτη Μοναρχία του ξενόφερτου βασιλιά Οθωνα η οποία έδινε λογαριασμό μόνο στον Θεό, μετατράπηκε σε Συνταγματική Μοναρχία, μετά την εξέγερση στην οποία έγινε και η υποχώρηση του Οθωνα να «παραχωρήσει» το σύνταγμα. Βέβαια, εκείνο το πρώτο Σύνταγμα, απέχει από το να χαρακτηριστεί δημοκρατικό με τα σημερινά μέτρα, αλλά ήταν το πρώτο βήμα του νεοελληνικού κράτους.

Το αστικό Σύνταγμα που προκύπτει από τις αστικές επαναστάσεις, ο υπέρτατος νόμος, «ο νόμος των νόμων» κατά το Μαρξ, καθορίζει τις αρχές του νομικού και πολιτικού συστήματος κάθε αστικού κράτους, προσδιορίζει τη μορφή του πολιτεύματος, τον τρόπο και τα όργανα άσκησης της εξουσίας της άρχουσας τάξης.

Τα συντάγματα της Ελλάδας μετά από το πρώτο σύνταγμα της τρεις του Σεπτέμβρη  και μέχρι το σύνταγμα του 1952 διακήρυσσαν σαν πολίτευμα την βασιλευομένη δημοκρατία. Σε αυτά τα συντάγματα διακήρυσσαν τη «λαϊκή κυριαρχία» και ότι όλη η «εξουσία πηγάζει από το λαό» κλπ. Με την διαφορά ότι η λαϊκή κυριαρχία σε αυτό το σύνταγμα ήταν μία παρωδία και επάνω σε αυτό δημιουργήθηκαν όλοι οι αντιδραστικοί νόμοι που χρησιμοποιήθηκαν για να δικαιολογήσουν τα ξερονήσια και τις δολοφονίες λαϊκών  αγωνιστών.  Στο αστικό σύνταγμα η έννοια «λαός» έχει διαφορετικό ιστορικό περιεχόμενο από εκείνο της εποχής των αστικών επαναστάσεων. Στην εποχή των αστικών επαναστάσεων οι απολυταρχικές, οι φεουδαρχικές εξουσίες, οι δουλοπαροικές σχέσεις στα στενά όρια των φυσικών οικονομιών ανατράπηκαν από την επαναστατική ορμή της ανερχόμενης αστικής τάξης, με την οποία συμπορεύτηκαν η εργατική τάξη και οι αγρότες. Αυτές τις δυνάμεις εξέφραζε η έννοια «λαός», η οποία τροποποιήθηκε με την κατάκτηση της εξουσίας από την αστική τάξη, με την ωρίμανση τόσο της αστικής όσο και της εργατικής τάξης ως δύο αντίπαλων τάξεων, με την αντιδραστικοποίηση της αστικής τάξης.

Στο πρώτο σύνταγμα του 1843 δεν περιλήφθηκαν οι πιο ριζοσπαστικές απόψεις όπως η εξής θέση στο σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα Φεραίου: «Όταν η Διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού και δεν εισακούη τα παράπονά του, το να κάμη τότε ο λαός, ή κάθε μέρος του λαού επανάστασιν, να αρπάζη τα άρματα και να τιμωρήση τους τυράννους του, είναι (το) πλέον ιερόν από όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητον από όλα τα χρέη του».