ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ: Ο ασυμβίβαστος (14/09/1878 – 31/07/1920)

Διπλωμάτης, πολιτικός και συγγραφέας.  Aνάλωσε τη ζωή του για την προάσπιση των εθνικών υποθέσεων, μέχρις ότου έπεσε και ο ίδιος θύμα του Εθνικού Διχασμού, το 1920. Μαζί με τους φίλους του, Περικλή Γιαννόπουλο και Αθανάσιο Σουλιώτη – Νικολαΐδη, υπήρξε ένας από τους κύριους εκπροσώπους του ελληνικού ρομαντικού πατριωτικού κινήματος των αρχών του 20ου αιώνα.  

Πρώτα χρόνια

Με καταγωγή από το Βογατσικό της Καστοριάς, ο Ίων Δραγούμης γεννήθηκε στην Αθήνα, στις 2 Σεπτεμβρίου του 1878. Ήταν ο πέμπτος γιος του δικαστικού και μετέπειτα πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη και της Ελισάβετ Κοντογιαννάκη. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1897 κατατάχτηκε εθελοντής -στον άτυχο για τα ελληνικά όπλα- ελληνοτουρκικό πόλεμο.

Διπλωματική θητεία

Το 1899 εισήλθε στο διπλωματικό σώμα και το 1902 τοποθετήθηκε ως υποπρόξενος στο Γενικό Προξενείο του Μοναστηρίου.  Από τη θέση αυτή και με τη συνεργασία του πατέρα του, και του γαμπρού του, Παύλου Μελά, εργάστηκε επίμονα για την οργάνωση των ορθοδόξων κοινοτήτων της Μακεδονίας εναντίον των Βούλγαρων σχισματικών, γνωστών και ως κομιτατζήδων.

Τα επόμενα χρόνια υπηρέτησε ως πρόξενος στις Σέρρες (1903), στον Πύργο Βουλγαρίας, στη Φιλιππούπολη (1904), στην Αλεξανδρούπολη (τότε Δεδέαγατς) και στην Αλεξάνδρεια, όπου γνώρισε και τους δύο μεγάλους έρωτες της ζωής του: την Πηνελόπη Δέλτα και τη Μαρίκα Κοτοπούλη.

Το 1907 τοποθετήθηκε στο προξενείο της Κωνσταντινούπολης, στη θέση του γραμματέα.  Η παραμονή του εκεί συνέπεσε με την Επανάσταση των Νεοτούρκων.  Οι επαγγελίες των επαναστατών, «περί ισοπολιτείας των διαφόρων εθνοτήτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία», φάνηκαν να δικαιώνουν ορισμένες απόψεις του, που θεωρούσαν ότι η λύση του ελληνικού ζητήματος θα μπορούσε να αναζητηθεί -όχι με την ενσωμάτωση των αλύτρωτων πατρίδων στο Ελληνικό Κράτος-, αλλά με τη «δημιουργία των συνθηκών που θα επέτρεπαν την ελεύθερη οικονομική, πολιτική και πολιτισμική ανάπτυξη των Ελλήνων στην ανατολική τους κοιτίδα». Ο Δραγούμης πίστευε στην ελληνοτουρκική συνεννόηση και φοβόταν τον, από βορρά, σλαβικό κίνδυνο. Από το 1909 υπηρέτησε διαδοχικά στις πρεσβείες της Ρώμης και του Λονδίνου, αναμείχθηκε στο Επαναστατικό Κίνημα του Γουδή (1909), ενώ το 1911, οργάνωσε στην Πάτμο, συνέδριο για την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα.  Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, υπηρέτησε στο επιτελείο του Αρχιστράτηγου Διαδόχου Κωνσταντίνου και τον Οκτώβριο του 1912 διαπραγματεύτηκε με τους Τούρκους την παράδοση της Θεσσαλονίκης.  Στη συνέχεια, διορίσθηκε διαδοχικά επιτετραμμένος στις πρεσβείες της Πετρούπολης, της Βιέννης, του Βερολίνου, και το 1914, πρεσβευτής στην Πετρούπολη.  Οι συχνές μεταθέσεις, όλα αυτά τα χρόνια, οφείλονταν στην άκαμπτη στάσητου στα ευαίσθητα εθνικά θέματα και στις απρόβλεπτες πρωτοβουλίες που ανέπτυσσε.

Πολιτικός βίος

Το Μάϊο του 1915 παραιτήθηκε από τη διπλωματική υπηρεσία για να πολιτευθεί.  Πήρε μέρος στις εκλογές της 31ης Μαΐου και εκλέχθηκε ανεξάρτητος βουλευτής Φλώρινας.  Υποστηρικτής, αρχικά, του Ελευθέριου Βενιζέλου ήλθε σε ρήξη μαζί του, καθώς διέκρινε σημάδια αυταρχισμού και εθνικής υποτέλειας στην πολιτική του.  Ο αντιβενιζελισμός του Δραγούμη δεν προερχόταν από κάποια τυφλή πίστη στη Μοναρχία, αλλά αντίθετα από την πίστη στην εθνική αυτοδιάθεση.  Τον Ιανουάριο του 1916 εξέδωσε το περιοδικό Πολιτική Επιθεώρησις, που συμμεριζόταν τις επιλογές της αντιβενιζελικής παράταξης.

Μετά την επιτυχία του βενιζελικού κινήματος το 1917, εξορίστηκε στην Κορσική, μαζί με άλλους γνωστούς πολιτικούς της εποχής, όπως τον Ιωάννη Μεταξά, τον Δημήτριο Γούναρη, τον Γεώργιο Πεσμαζόγλου.  Από εκεί, γύρισε το 1919 στη Σκόπελο, και τελικά αφέθηκε ελεύθερος τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου.  Τότε ήταν που ανέπτυξε δράση υπέρ της «Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως», η οποία συσπείρωνε τους αντιβενιζελικούς. Ο Ίων Δραγούμης ήταν ένας από τους ηγέτες της, καθώς ξεχώριζε, τόσο για τις πολιτικές και διπλωματικές του ικανότητες, όσο και για την πνευματικότητα και την αγνή φιλοπατρία του.

Την επομένη της απόπειρας δολοφονίας του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Παρίσι (30 Ιουλίου 1920), ο Ίων Δραγούμης δολοφονήθηκε από βενιζελικούς αξιωματικούς στη διασταύρωση των οδών Βασιλίσσης Σοφίας (τότε Κηφισίας) και Παπαδιαμαντοπούλου.  Η άσκοπη και άδικη δολοφονία του συγκίνησε το Πανελλήνιο και τον πολιτικό κόσμο.  Ο Κωστής Παλαμάς, από τις στήλες της Καθημερινής, του αφιέρωσε τη Νεκρική Ωδή:

Ίων Δραγούμης, ο συγγραφέας

Το συγγραφικό του έργο, αποτελούμενο από πολιτικές μελέτες, άρθρα κοινωνικού προβληματισμού και λογοτεχνήματα, συντονίζεται με την εθνική και πολιτική του δράση.  Υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες του δημοτικισμού στην Ελλάδα και συχνά υπέγραφε με το ψευδώνυμο Ίδας.  Το πολιτικό του μανιφέστο εμπεριέχεται στα κείμενα Ελληνικός Πολιτισμός (1914) και Μονοπάτι, στο οποίο αναλύει τους σκοπούς της ύπαρξης του ελληνικού έθνους και το περιεχόμενο της εθνικής ιδεολογίας. Ο Ίων Δραγούμης πίστευε βαθιά στην κοινοτική ιδέα και όχι στην αυταπάτη της δημοκρατίας, που μας «σαπίζει», όπως χαρακτηριστικά έλεγε.  

Η στάση του στα Νοεμβριανά 

Κατά την περίοδο των Νοεμβριανών, όταν οι Επίστρατοι δολοφόνησαν δεκάδες Μικρασιάτες πρόσφυγες ως βενιζελικούς, και συνέλαβαν τον πατέρα της Πηνελόπης Δέλτα , ο Δραγούμης δεν πήρε καμιά θέση, και μάλλον φάνηκε να επικροτεί τη βία των Επιστράτων.  Στα γεγονότα εκείνα συνέβη αληθινό πογκρόμ, με προγραφή σπιτιών και καταταστημάτων, που είχαν σημαδευτεί με κόκκινη μπογιά.  Οι «τίμιοι» βασιλικοί ανέλαβαν να «μολύνουν», με το αίμα των «προδοτών» βενιζελικών, τα όπλα τους. Ο  Γ. Βεντήρης γράφει:

Ο Φ. Γρηγοριάδης υπολογίζει ότι ο αριθμός των δολοφονημένων ήταν περί τους 20.  Γράφει: «απλοί άνθρωποι του λαού θα δολοφονηθούν στους δρόμους και στα μικρά Φρουραρχεία (σ.τ.σ συνοικιακά κέντρα των Επιστράτων)».  Ο Δραγούμης δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, που υπάρχει πίσω από τις ενδοελλαδικές συγκρούσεις, ούτε το διακύβευμα της συμμετοχής του ελληνισμού στο νέο υπό διαμόρφωση μετα-οθωμανικό κόσμο.  Αντίθετα, φαίνεται ότι συντάσσεται ολόψυχα με την πολιτική των Επίστρατων. Για τον Δραγούμη, «λαός» στα κείμενά του, είναι μόνο οι μοναρχικοί παλαιοελλαδίτες.  Το αρνητικό στερεότυπο κατά των Ελλήνων της Ανατολής, που είχε δημιουργηθεί στην ελλαδική κοινωνία από τη φιλομοναρχική προπαγάνδα, θα επιβεβαιωθεί πλήρως από τον Ίωνα Δραγούμη, ο οποίος το 1919 θα γράψει ότι οι Μικρασιάτες, όπως και οι Κρητικοί, ήταν τα όργανα υποταγής της Παλαιάς Ελλάδας στον «αγγλογαλλικό ιμπεριαλισμό». Και ότι «θα σαρωθούν από τα λαϊκά κύματα που υψώνονται».  Ο Δραγούμης εμφανίζεται με έναν υποτιμητικό έως και ρατσιστικό λόγο κατά των Μικρασιατών, των νησιωτών της Μυτιλήνης, της Χίου, της Σάμου, της Ρόδου και Κύπρου. Ιδιαιτέρως, βρίσκονται στο στόχαστρό του οι Κρητικοί:  «Έχει και τους Κρητικούς, που ήταν πάντα μισθοφόροι».

Εκτός των άλλων, αντιτάχθηκε στην πολιτική του Βενιζέλου για την ενσωμάτωση της Ιωνίας στην Ελλάδα.  Ο Ίων Δραγούμης θεωρούσε ότι το εγχείρημα ήταν ανέφικτο, εφόσον προϋπέθετε τη διεξαγωγή ενός νέου πολέμου, και ότι ο στόχος θα έπρεπε να είναι η δημιουργία ενός κοινού ελληνοτουρκικού μικρασιατικού κράτους, και όχι ενός καθαρά ελληνικού. Ακόμα και τον Φεβρουάριο του ’19, όταν η Ελλάδα βρισκόταν στο στρατόπεδο των νικητών και επίκειντο οι μεταπολεμικές διευθετήσεις, ο Δραγούμης κατήγγειλε τις «κοινές ελπίδες» και «την ελπίδα του κοινού κέρδους» που είχαν οι «Αγγλογάλλοι ιμπεριαλιστές και ο Βενιζέλος».

Ο Αγτζίδης αναφέρει γι’ αυτή τη στάση του Δραγούμη:

Φαίνεται ότι ο Δραγούμης, κατά την τελευταία του περίοδο, άρχισε να επεξεργάζεται έναν πρώιμο εθνικοσοσιαλισμό:  «Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ…»

Το τραγικό τέλος

Η ένταξή του στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο έγινε αφορμή, όταν μαθεύτηκε η δολοφονική απόπειρα στο Παρίσι εναντίον του Βενιζέλου, να συλληφθεί σε ενέδρα ανδρών της ασφαλείας -του τότε αρχηγού της Χωροφυλακής- Εμμανουήλ Ι. Ζυμβρακάκη και να βρει τραγικό τέλος, στο σημείο που έχει σήμερα ανεγερθεί η αναμνηστική του στήλη.  Ως ηθικοί αυτουργοί, διατάξαντες την εκτέλεση, κατηγορήθηκαν οι Παύλος Γύπαρης (διοικητής του παρακρατικού σώματος που συνέλαβε τον Δραγούμη, απών όμως κατά τη σύλληψη και την εκτέλεση), Εμμανουήλ Ρέπουλης (αντιπρόεδρος και επί κεφαλής στο εσωτερικό της κυβερνήσεως του απουσιάζοντος στο εξωτερικό Ελευθερίου Βενιζέλου), Εμμανουήλ Μπενάκης (παλαιός υπουργός του Βενιζέλου, κατηγορηθείς, μετά θάνατον όμως, από τον ίδιον τον Γύπαρη στο δικαστήριο του 1935, ως διατάξας την εκτέλεση).  Δεν προέκυψαν όμως επαρκείς αποδείξεις εις βάρος τους, ενώ οι ίδιοι πάντοτε επέμεναν για την αθωότητά τους και αθωώθηκαν στη δίκη που έγινε το Νοέμβριο του 1922, υπό την επαναστατική κυβέρνηση Πλαστήρα-Γονατά. Επικεφαλής του αποσπάσματος ήταν ο λοχίας Σαρτζέτης.  Κατά τραγική ειρωνεία, ο Ίων Δραγούμης συνελήφθη, πηγαίνοντας στο γραφείο του περιοδικού που εξέδιδε τότε («Πολιτική Επιθεώρηση»), για να γράψει άρθρο που να καταγγέλλει την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου.  Ο ίδιος ο Βενιζέλος, στο Παρίσι, όταν του ανήγγειλαν τη δολοφονία του Δραγούμη, αναφώνησε συγκλονισμένος:  «Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!». 

Κυβερνητικό ανακοινωθέν της 1ης Αυγούστου 1920, σχετικά με τα έκτροπα που ακολούθησαν τη γνωστοποίηση της απόπειρας δολοφονίας κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου, καταλήγει:

Μνημείο Ίωνα Δραγούμη

Στο σημείο της εκτελέσεως ανεγέρθηκε, το 1921, μνημείο, λευκή κολώνα, όπως είχε ζητήσει με τους στίχους του ο Κωστής Παλαμάς, στην «Νεκρική Ωδή» που είχε συνθέσει (8 Αυγ. 1920) εις μνήμην του Δραγούμη. 

Κατά τη δεκαετία του ’80, στήθηκε ανδριάντας του Ίωνα Δραγούμη στην Πλατεία Μακεδονομάχων Θεσσαλονίκης, έργο του γλύπτη Γιάννη Παππά. Τέλος, το χωριό Στράιστα προς Πέλλας μετονομάσθηκε προς τιμήν του Δραγούμη, Ίδα.

Ρήσεις Δραγούμη

• «Θέλω να είμαι ωραίο δείγμα Έλληνος. Να σκοπός μιας ζωής!»
• «Να ξέρετε πως αν σώσουμε τη Μακεδονία, η Μακεδονία θα μας σώσει…  Αν τρέξουμε να σώσουμε τη Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε…»
• «Δεν ξέρω αν είμαστε καθαροί απόγονοι των αρχαίων. Είτε καθαροί, είτε κι ανακατωμένοι, μιλούμε όμως γλώσσα ελληνική».
• «Ξεσκέπασε τη δημοτική παράδοση και πρόσωπο με πρόσωπο θα αντικρίσεις γυμνή την ψυχή σου».
• «Εκείνο που με συνδέει μ’ έναν τόπο δεν είναι το καλοκαίρι, είναι ο χειμώνας, και με τους ανθρώπους, οι λύπες της αγάπης».
• «Η φρονιμάδα είναι τυφλή. Η τρέλα έχει μάτια και βλέπει».

Ο Ίων Δραγούμης, είτε ως μαχητής, είτε ως πολιτικός, είτε ως πνευματικός άνθρωπος, είναι πρώτα απ’ όλα ένας Έλληνας. Αγάπησε και πίστεψε στην Ελλάδα, με ορμητικό φανατισμό αλλά και με βαθύτατη γνώση, με αλύγιστο πείσμα αλλά και με αυστηρό έλεγχο των στοιχείων που παλεύουν μέσα μας η ιστορία. Πίστεψε με ενθουσιασμό στην Ελλάδα, αλλά και με την απόφαση να μην αγνοήσει ότι την εμποδίζει, πότε λιγότερο και πότε περισσότερο, να προχωρεί στο δρόμο της μεγάλης εθνικής ζωής. Θερμός φίλος και σκληρός τιμητής ο Ίων Δραγούμης.

Οφείλαμε στον Ίωνα Δραγούμη το αφιέρωμα αυτό, 102 χρόνια μετά από το φόνο του. Τα λόγια του παραμένουν επίκαιρα γιατί επίκαιρος παραμένει ο πατριωτισμός των Ελλήνων.